امام حسن عسكری علیه السلام یازدهمین پیشوای شیعیان، و پدر بزرگوار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، در سال 232هـ/845م چشم به جهان گشود، پدر بزرگوارش امام دهم حضرت هادی علیه السلام و مادرش، بانوی پارسا و شایسته «حدیث» یا «حدیثه»(1) و در برخی منابع نامش را «سوسن»(2) و «عسفان»(3) یاد كرده‌اند.

از مشهورترین القاب امام عسكری علیه السلام می‌توان به «الصّامت»، «الهادی»، «الرّفیق»، «الزّكی»، «النقی» و «الخالص» اشاره كرد.(4) «ابن الرضا» لقبی است كه امام جواد علیه السلام و امام عسكری علیه السلام هر دو به آن شهرت یافته‌اند.(5)

امام عسكری علیه السلام قریب به 6 سال امامت مسلمین را عهده‌دار بودند و در طول این مدت نسبت به هدایت مردم و حفظ جان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف زحمات زیادی را متحمل شدند.

حاكمان دوران امام عسكری علیه السلام كه بیشترین فشار را به حضرت وارد می‌كردند، عبارتند از:

1- المعتزّ بالله (252-225هـ) 2- المهتدی بالله (255-256هـ) 3- المعتمد بالله (256-279هـ)

امام علیه السلام در این دوران به صورت پنهانی و با اجرای اصل «تقیه»، با سیستم سازمان وكالت امور شیعیان را دنبال می‌فرمودند.

امام عسكری علیه السلام، در سال 243هـ با فشار متوكل عباسی به سامراء منتقل شد(6)، چون تصوّر عباسیان این بود كه ممكن است امامان، همانند سایر علویان، با داشتن هوادارانی چند دست به قیام بزنند. لذا حضور آنها در مركز خلافت، مانع از چنین اقدامی می‌شود.

اقامت طولانی امام عسكری علیه السلام در سامراء جز نوعی بازداشت از طرف خلیفه قابل توجیه نیست؛ به طوری كه حضرت مجبور بودند هر دوشنبه و پنجشنبه به دارالخلافه رفته و حضور خود را اعلام نماید(7) از طرفی هم تنها پیروان و شیعیان خاص می‌توانستند با آن حضرت ارتباط داشته باشند.(8)

امام عسكری علیه السلام اگر چه بسیار جوان و تحت مراقبت جاسوسان و عاملان خلیفه بود ولی به دلیل موقعیت بلند علمی و اخلاقی شهرت فراوانی پیدا كرده بودند، حتی روزهایی كه حضرت به مقر خلافت می‌رفت، در طول مسیر حضرت، كه مملو از مردم و بسیار شلوغ بود، مردم به احترام ساكت می‌شدند و جمعیت با شور و شعف بسیار به امام علیه السلام اظهار ارادت می‌كردند.(9)

اوضاع سیاسی، اجتماعی عصر امام عسكری علیه السلام

در این زمان شیعیان به صورت یك قدرت عظیم در عراق مطرح بود و علناً با حاكمان عباسی مخالفت می‌كردند و حاكمان عباسی نیز، توجه و فشار خود را معطوف امامان علیهم السلام شیعه و پیروان آنان كرده بودند. از یك سو عباسیان می‌دانستند كه مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف در نسل امام عسكری علیه السلام خواهد بود لذا با گسترش جاسوسان خود مراقب وضع زندگی امام علیه السلام بودند؛ حتی در زمان معتز امام علیه السلام بازداشت و روانه زندان شده بود و  به «سعید حاجب» مأموریت داده بود تا امام علیه السلام را به سوی كوفه ببرد و در بین راه حضرت را به شهادت برساند ولی پس از سه روز همراهان وی، خود او را به هلاكت رساندند.(10) «مهتدی» هم تصمیم به قتل امام علیه السلام گرفت ولی موفق به اجرای آن نشد.

از سوی دیگر، امام عسكری علیه السلام باید زمینه را برای امامت فرزندش و آمادگی مردم برای ورود به عصر غیبت را فراهم می‌كردند، كه با فشار و محدودیت‌های حاكمان عباسی كار بسیار دشواری بود البته این زمینه سازی از قبل توسط امامان گذشته انجام گرفته بود ولی در زمان امام عسكری علیه السلام جلوه بیشتری می‌یافت زیرا امام علیه السلام با وجود تأكید بر تولد حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، او را تنها به شیعیان و مریدان خاص نشان داده بود و تماس مستقیم شیعیان، با خود آن حضرت، روز به روز محدودتر و كمتر می‌شد.

بخشی از فعالیتهای امام حسن عسكری علیه السلام

1. رساله‌ها و نامه ها

رساله‌ها و نامه هایی از امام حسن عسكری  علیه السلام در تاریخ ثبت شده است كه آنها را برای شیعیان، برخی مناطق شیعه نشین، یا افراد عادی فرستاده اند حتی زمانی كه در حصر عباسیان بودند و در نامه‌ها ضمن اشاره به معارف دینی و لزوم انجام احكام الهی، بسیاری از مسائل لازم و ضروری را یادآوری یا بر انجام برخی كارها پافشاری كرده اند كه برای نمونه، می‌توان از نامه امام عسكری علیه السلام به علی بن حسین بابویه اشاره نمود كه امام در این نامه برای ایشان دعا نمودند و خداوند دعای ایشان را مستجاب نموده و شیخ صدوق را به او عطا كرده است.(11)

2. تأسیس حوزه علمیه

یكی از دغدغه‌های اصلی امامان شیعه حفظ شیعان و تربیت نیرو بوده است امام عسكری  علیه السلام با تأسیس مركز علمی در پی تربیت نیرو بر آمده و شاگردان والامقام و ارجمندی تحویل جامعه داده اند مانند احمد بن اسحاق قمی، عثمان بن سعید عمری، حسین بن روح (هر دو از نواب اربعه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف) عبدا... بن جعفر حمیری مؤلف كتاب الغیبه و الحیره از كارگزاران نواب اول ودوم بوده است.

البته هدف امام عسكری  عجل الله تعالی فرجه الشریف ضمن تشویق نشر دهندگان و نگهبانان فرهنگ اهل بیت علیه السلام، آنان را به مناطق مختلف شیعه نشین اعزام كرده تا ضمن پاسخ گو بودن به شبهات، ارتباط با شیعیان را حفظ نمایند.

3. مبارزه با انحرافات و شبهات

بخشی از فعالیت‌های علمی امام حسن عسكری علیه السلام مربوط به موضعگیری‌های قاطع ایشان در برابر اندیشه‌های انحرافی صوفیان، واقفه، مفوضه و... بود كه حضرت با صراحت موضع گرفته و ضمن باطل و دروغ دانستن آنان شیعیان را از انحراف حفظ می‌نمودند و مناظره با كسانی كه عقائد باطل داشتند و مردم را دچار شك و تردید می‌نمودند؛ مانند مقابله با راهب نصرانی و مناظره و گفتمان با فیلسوف معروف عراقی بنام یعقوب بن اسحاق كندی.(12)

4. ساماندهی و تقویت سازمان وكالت

این سازمان‌ همان نظام ارتباط امام با شیعیان بود كه از عصر امام صادق علیه السلام شكل گرفته و در طی ده‌ها سال فعالیت مخفی خود را ادامه داده بود در زمان امام عسكری علیه السلام چون شیعه رفته رفته به عصر غیبت نزدیك می‌شد لذا امام عسكری علیه السلام راه را برای حركت سازمان وكالت در مسیر خودش هموار نموده بود ایشان همانند پدر بزرگوارش وكلای ارشدی را برای نواحی مختلف نصب نموده تا بر كار سایر وكلا نظارت داشته باشند علاوه بر این عثمان بن سعید عمری را به عنوان وكیل الوكلای خود معرفی نمود تا همه وكلا به او مراجعه كنند.(13)

البته انجام تمام امور با تاكتیك و سیاست تقیه و رازداری صورت می‌گرفت.

5. توجه ویژه به شیعیان

با اینكه امام عسكری علیه السلام تحت حفظ و نظارت مأموران عباسی بود و شیعیان تشنه دیدار آن حضرت بودند با این اوصاف حضرت به همه تأكید می‌كردند جهت حفظ اتحاد و انسجام میان شیعیان با سیاست تقیه از همدیگر محافظت نمایند و خودشان هم نسبت به حفظ شیعیان حساسیت ویژه ای داشتند. امام برای اینكه شیعیانش شناخته نشوند به آنها دستور داد، در روزی كه ایشان می‌خواهند برای دیدار با معتمد عباسی از منزل خارج می‌شوند به آن حضرت سلام نكرده حتی با دست به ایشان اشاره نكنند چرا كه در امان نخواهند بود.(14)

6. زمینه سازی برای ورود شیعه به عصر غیبت

مسأله آماده سازی شیعه برای ورود به عصر غیبت و ایجاد ذهنیت لازم برای قبول مسأله غیبت و آمادگی برای دوری از امام معصوم علیه السلام ومحرومیت از ارتباط مستقیم با او، امری بود كه از عصر پیامبر اعظم صل الله علیه و آله و سلم شروع و در عصر هریك از امامان علیه السلام شیعه به طور مستمر ادامه یافت و هر امام شیعه به نوبه خود؛ با توجه به نزدیك بودن عصر غیبت، نسبت به مسأله غیبت تأكید می‌فرمودند و از سوی دیگر نسبت به انكار وجود امام علیه السلام و انحراف حاصل از غیبت امام معصوم علیه السلامبه شیعیان هشدار می‌دادند. امام حسن عسكری علیه السلام در همین راستا اقداماتی انجام دادند؛ نظیر:

الف) مطلع كردن شیعیان نسبت به تولد فرزندش مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

از آن جا كه به دلیل جاسوسان و دشمنان، ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف بصورت مخفی انجام گرفته بود و بیم آن بود كه شیعیان در شناخت آخرین حجت به گمراهی روند، لذا امام عسكری علیه السلام به طرق مختلف شیعیان را نسبت به وجود فرزندش مطلع می‌كردند.

احمدبن اسحاق كه از بزرگان شیعه می‌باشد، می‌گوید خدمت امام حسن عسكری  علیه السلام شرفیاب شدم تا از ایشان در مورد امام بعد از ایشان سؤال كنم كه آن حضرت با شتاب به درون خانه رفت و بازگشت در حالی كه پسری سه سال كه رویش مانند ماه تمام می‌درخشید بر دوش خویش داشت(15) همچنین محمد بن عثمان دومین نائب نقل می‌كند كه به همراه چهل نفر از شیعیان نزد امام عسكری علیه السلام گردهم آمدیم و آن حضرت فرزندش را به ما نشان داد.(16) گفتنی است كه حضرت بارها برای فرزندش عقیقه(17) نمودند تا ضمن اجرای برنامه و سنت اسلامی به دیگران بفهماند كه از وی فرزندی باقی است.

ب) ارجاع سؤالات افراد به فرزندش

حضرت امام حسن عسكری علیه السلام محل مراجعه سؤالات شیعیان و نمایندگان خود بود و حضرت برای آماده سازی شیعیان، برخی از سؤالات مراجعه كنندگان را به فرزندش محول می‌كردند؛ برای نمونه به روایتی اشاره می‌كنیم: سعدبن عبدالله قمی به همراه احمدبن اسحاق قمی نقل می‌كنند كه نزد امام یازدهم علیه السلام شرفیاب شدیم و سؤالات خود را با ایشان در میان گذاشتیم و حضرت به فرزندش اشاره كرد و فرمود: از نور چشمم سؤال كن و فرزند حضرت رو به من كرده و فرمود: هرچه می‌خواهی سؤال كن.(18) به نوعی حضرت امام عسكری علیه السلام در پی معرفی جانشین خود بوده‌اند.

ج) كاهش ارتباط مستقیم با شیعیان

امام حسن عسكری  علیه السلام چون در حصر و كنترل حكام عباسی بودند و هم به لحاظ آن كه در عصری نزدیك عصر غیبت می‌زیستند، غالباً پنهان بوده و غالب امور و ارتباط آنان با شیعیان از طریق مكاتبات، توقیعات و وكلاء انجام می‌گرفت تا آنان آمادگی دوران غیبت را بیابند.

د) دعا برای ولی امر منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف

حضرت امام عسكری علیه السلام در دعایی برای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از خداوند برایش چنین دعا می‌كند: «...خداوندا او را از شر هر تجاوز كار و طغیانگر و از شر همه آفریدگانت نگه دار و او را از پیش رویش و از پشت سر و از سمت راست و چپش حفظ كن و او را نگهبان باش و از اینكه به او بدی برسد نگاهش دارد و در مورد او، پیامبرت و خاندان پیامبرت را نگاه دار و به سبب او عدالت را آشكار كن، با یاری ات او را پشتیبانی كن، یاورانش را یاری كن و...‌».(19)

پی نوشتها:

(1) الارشاد، شیخ مفید، ص335.

(2) كمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق، ج2، ص249.

(3) فرق الشیعه، نوبختی، ص105.

(4) دلائل الامامه، محمد بن جریر طبری، ص223.

(5) بحارالانوار، علامه مجلسی، ج50، ص236.

(6) الارشاد، شیخ مفید، ص334.

(7) الغیبه، طوسی، ص129.

(8) مناقب، ابن شهرآشوب، ج3، ص533.

(9) الغیبه، طوسی، ص129.

(10) بحارالانوار، مجلسی، ج50، ص313-311.

(11) روضات الجنات، ج4، ص4-273، محمد باقر خوانساری به كوشش اسدا... اسماعیلیان.

(12) مناقب آل ابی طالب علیه السلام، ج4، ص425، به كوشش محمد حسین دانش آشتیانی و سید هاشم رسول محلاتی.

(13) تاریخ عصر غیبت، پورسید آقایی، ص170.

(14) بحارالانوار، ج50، ص269.

(15) كمال الدین، صدوق، ج2، باب38، ح1، ص80.

(16) همان، ج2، باب43، ح2، ص162.

(17) قربانی كردن گوسفند و اطعام گوشت آن به محرومان.

(18) همان، ج2، باب43، ح21، ص190.

(19) مصباح المتهجّد كفعمی، ص399، جمال الاسبوع، سیدبن طاووس، ص296 (به نقل از فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسكری علیه السلام، ص441-440).